วานิลลาเป็นเครื่องเทศชนิดหนึ่งซึ่งได้มาจากฝักของกล้วยไม้สกุลวานิลลา มักนิยมนำมาจากฝักของวานิลลาใบแบน (Vanilla planifolia) ที่เติบโตตามธรรมชาติในแถบรอบอ่าวเม็กซิโก มหาสมุทรแปซิฟิก และรอบบริเวณทะเลแคริบเบียน จนชนเผ่า Totonac ที่พำนักอาศัยในบริเวณดังกล่าวนำมาเพาะเลี้ยงเพื่อใช้ผลิตเป็นเครื่องหอมในศาสนสถาน เครื่องประดับมงคล และเครื่องเทศแต่งกลิ่นอาหารและเครื่องดื่ม หลังจากนั้นมีการนำวานิลลามาผสมในเครื่องดื่มโกโก้จนกลายเป็นช็อกโกแลตที่รู้จักกันดีในปัจจุบัน
เครดิตภาพ: Vanille de Madagascar – Black Gold 21-25cm bourbon โดย Alphaomega1010 | Wikimedia Commons | CC BY-SA 4.0
แต่เดิมนั้นประเทศเม็กซิโกถือว่าเป็นผู้ผลิตวานิลลารายใหญ่ แต่ปัจจุบันหลังจากมีการค้นพบวิธีผสมเกสรดอกวานิลลาจึงทำให้หลายประเทศหันมาปลูกวานิลลา ตามข้อมูลขององค์การอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ (FAO) ในปี 2019 ประเทศที่ผลิตวานิลลามากที่สุดในปี 2018 คือ มาดากัสการ์ รองลงมาคืออินโดนีเซีย
สายพันธุ์วานิลลาทั่วโลกที่ปลูก มี 3 สายพันธุ์หลักได้แก่:
- Vanilla planifolia (หรือ fragrans) เป็นสายพันธุ์ที่ผลิตกันมากที่สุดในโลก โดยจะปลูกในแถบมาดากัสการ์ เกาะเรอูนียง และพื้นที่เขตร้อนแถบมหาสมุทรอินเดีย เป็นที่รู้จักในชื่อ “วานิลลาบูร์บอน” หรือ “วานิลลามาดากัสการ์”
- Vanilla × tahitensis เป็นสายพันธุ์ที่ปลูกกันมากในแถบมหาสมุทรแปซิฟิกใต้
- Vanilla pompona ผลิตในบริเวณหมู่เกาะเวสต์อินดีส อเมริกากลาง และอเมริกาใต้
วานิลลาเป็นเครื่องเทศที่มีเสน่ห์เฉพาะตัว และมีราคาสูงเป็นอันดับสองรองจากหญ้าฝรั่น เพราะกระบวนการปลูกและเก็บเกี่ยวที่ต้องเน้นการใช้แรงงานคน แม้จะเป็นผลิตภัณฑ์ที่มีราคาสูง แต่วานิลลายังคงเป็นที่นิยมอย่างกว้างขวางในการนำมาใช้ในอุตสาหกรรมต่างๆ ทั้งการทำเบเกอรี่ การผลิตน้ำหอม และการใช้ประโยชน์ในการบำบัดด้วยกลิ่น
วานิลลาเป็นไม้เถาเลื้อย ที่เลื้อยพันกับต้นไม้ใหญ่ที่เป็นต้นพี่เลี้ยงหรือเสาต่างๆ สามารถเติบโตตามความสูงของต้นไม้หรือเสาที่อิงอาศัย แต่ยิ่งมีความสูงมากขึ้นจะส่งผลให้ต้นพืชออกดอกน้อย จึงนิยมปลูกและควบคุมความสูงให้ไม่เกินการเอื้อมถึงของเกษตรกร เพื่อสะดวกในการเก็บเกี่ยวและส่งผลดีต่อผลผลิต ดอกของวานิลลาสายพันธุ์ Vanilla planifolia เป็นดอกสมบูรณ์เพศ แต่ไม่สามารถผสมตัวเองได้ตามธรรมชาติ ต้องอาศัยเกษตรกรในการผสมเกสร
เมื่อทำการผสมเกสรแล้วจะได้ฝักเรียวยาว ทรงกระบอก มีความยาวราว 15 เซนติเมตรและมีเส้นผ่านศูนย์กลางราว 8 มิลลิเมตร โดย 1 ดอก จะให้ผลผลิตเพียง 1 ฝักเท่านั้น ลักษณะฝักเมื่อแก่เต็มที่จะมีสีน้ำตาลเข้มจนถึงดำ ด้านในของฝักจะมีเมล็ดสีดำจำนวนมากและมีของเหลวคล้ายน้ำมันอยู่ภายในฝักด้วย
เพราะวานิลลาเป็นพืชที่มีความต้องการนำไปใช้ประโยชน์มาก แต่มีการให้ผลผลิตที่มีความซับซ้อน ต้องอาศัยการผสมเกสรโดยเกษตรกร แต่ละดอกให้ผลผลิตเพียง 1 ฝัก จึงไม่น่าแปลกใจเลยว่าทำไมราคาที่ขายในท้องตลาดจึงสูงและยังเป็นที่นิยมของผู้ประกอบการไม่เสื่อมคลาย
